Jesienią 1943 stanowisko dowódcy policji i SS na dystrykt warszawski objął Franz Kutschera, który zarządzał w Warszawie uliczne egzekucje, skutecznie terroryzujące mieszkańców stolicy. Rozkaz zlikwidowania „kata Warszawy” wydał dowódca Kierownictwa Dywersji (Kedywu) Komendy Głównej AK Emil August Fieldorf „Nil”, zlecając przygotowanie akcji kompanii „Pegaz” – późniejszemu legendarnemu batalionowi „Parasol”. Z kolei dowódca „Pegaza” – cichociemny Adam Borys „Bryl” zdecydował, że bezpośrednimi wykonawcami będą żołnierze I plutonu dowodzeni przez Bronisława Pietraszewicza „Lota”. Pierwszą próbę wykonania akcji podjęto 28 stycznia 1944 – Kutschera nie pojawił się jednak tego dnia w komendanturze policji i SS przy Al. Ujazdowskich 23. Zginął dopiero 1 lutego. Akcja zlikwidowania „kata Warszawy” niemal od razu obrosła legendą.
Dopiero w 1993 roku odnaleziony został raport z akcji sporządzony przez Stanisława Huskowskiego „Alego”. Uważany wcześniej za nigdy niepowstały, podważał obowiązującą przez powojenne dziesięciolecia wersję zdarzeń z 1 lutego 1944 – utrwaloną w kulturze przez film Jerzego Passendorfera „Zamach” a także w opracowaniach naukowych potwierdzonych autorytetem dowódcy batalionu „Parasol”. W 2016 roku opublikowana została z kolei treść listu przewodniego dołączonego do raportu „Alego” i podpisanego pseudonimem Adama Borysa. Dokument ten potwierdza kwestionowaną wcześniej oryginalność i wiarygodność raportu z akcji. Każe jednocześnie postawić pytanie – dlaczego fakt powstania raportu z najważniejszej akcji przeprowadzonej przez oddział kierowany przez Adama Borysa, został przemilczany przez zmarłego dopiero w 1986 roku dowódcę – [czytaj więcej]
Młodzi ludzie, którzy wykonali akcję na Kutscherę, wywodzili się z konspiracyjnej grupy „Przyszłość” (kryptonim „Pet”). Ta – nawiązywała do tradycji Związku Młodzieży Polskiej „Zet” – trójzaborowej organizacji powołanej w 1886 z inicjatywy powstańca styczniowego – emigranta – Zygmunta Miłkowskiego.
„Zet” był jedną z najważniejszych organizacji konspiracyjnych, działających pod zaborami. Konspiracyjny charakter działań jego członków – tak w okresie zaborów, jak i w dwudziestoleciu międzywojennym – utrudniał historykom badanie wpływu zetowców na wydarzenia poprzedzające i towarzyszące odzyskiwaniu przez Polskę niepodległości. Szczególnie kłopotliwy był brak dostępu do dokumentów z archiwum organizacji, która oficjalnie nie występowała pod własnym szyldem.
Część tego archiwum trafiła jesienią 1939 do Pałacu Staszica i wiele wskazuje, że tam właśnie została – do dziś nieodnaleziona.
Tuż przed 76. rocznicą wykonania akcji na Kutscherę przez spadkobierców zetowych idei w części podziemi Pałacu Staszica zostaną przeprowadzone badania georadarowe, których celem jest odnalezienie Archiwum Związku Młodzieży Polskiej „Zet”. W badaniach weźmie udział młodzież z Pierwszej Społecznej Szkoły Podstawowej w Gdyni.
Harmonogram:
30 stycznia 2020 godzina 15.00 – Pałac Staszica
Konferencja „Akcja na Kutscherę i tajemnice Pałacu Staszica”
• „Tajemnice Pałacu Staszica” – dr hab. Hanna Krajewska – Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie
• „Akcja na Kutscherę w świetle dokumentów – kontrowersje i perspektywy badawcze” – Waldemar Stopczyński – Stowarzyszenie im. Bolesława Srockiego, Pierwsza Społeczna Szkoła Podstawowa w Gdyni
• „Archiwum Zetu – techniczne aspekty poszukiwań” – dr Anna Lejzerowicz – Wydział Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej
Moderator: dr Janusz Marszalec – Muzeum Gdańska
Po konferencji zaprezentowane zostaną oryginalne pamiątki po organizatorach i dowódcach akcji „Kutschera” pochodzące z archiwów rodzinnych:
• Bronisława Pietraszewicza „Lota” – członka żoliborskiej grupy „Petu”, dowódcy I plutonu kompanii „Pegaz”, dowódcy akcji na Kutscherę.
• Jana Kordulskiego „Żbika” – członka żoliborskiej grupy „Petu”, pierwszego zastępcy dowódcy akcji na Kutscherę, w powstaniu warszawskim – jako inwalida bez ręki – w kwatermistrzostwie batalionu „Parasol”.
• Stanisława Huskowskiego „Alego” – organizatora żoliborskiego kręgu „Petu”, zastępcy dowódców w akcjach „Kutschera” i „Koppe”.
• Jerzego Zborowskiego „Jeremiego” – kierownika żoliborskiej grupy „Petu”, uczestnika akcji pod Arsenałem, zastępcy dowódcy kompanii „Agat”/”Pegaz” i później batalionu „Parasol”; w godzinach popołudniowych 1 lutego 1944 dowodził tzw. „akcją szpitalną”, polegająca na wyprowadzeniu ze Szpitala Przemienienia Pańskiego rannych podczas porannej walki „Lota” i „Cichego”.
• Bolesława Srockiego – członka władz „Zetu”, mentora środowiska okupacyjnego „Petu”, redaktora „Biuletynu Informacyjnego”, doradcy politycznego szefa sztabu ZWZ-AK, współpracownika Aleksandra Kamińskiego – autora „Kamieni na szaniec”.
30 stycznia 2020 godzina 18.00 – Spacer śladami akcji na Kutscherę
Początek: plac Na Rozdrożu przed restauracją „Rozdroże”
(Szczegółowe informacje: https://www.facebook.com/events/501996053740059/)
Organizatorami wydarzenia są:
Stowarzyszenie imienia Bolesława Srockiego, Pierwsza Społeczna Szkoła Podstawowa w Gdyni, Stowarzyszenie In gremio, Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie, Zakład Działalności Pomocniczej PAN, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wydział Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej, Muzeum Gdańska, Arktour WHU